تعزیه؛ هنری برای انتقال فرهنگ عاشورایی در کهگیلویه‌وبویراحمد

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «صبح زاگرس» تعزیه، تجلی هنری و آیینی سوگواری شیعیان، نه‌فقط نمایش یک واقعه تاریخی که بازآفرینی روح حماسه، مظلومیت و ایمان در قالبی نمایشی است که دل‌ها را به کربلا می‌برد. این آیین کهن، میراثی معنوی و نمایشی است از شور و شعور حسینی که نسل‌ها با آن گریسته‌اند، اندیشیده‌اند و عهد بسته‌اند. تعزیه، زبان بی‌قراری عشاق حسین بن علی علیه‌السلام است، زبانی که در آن، مرز میان بازیگر و تماشاگر فرومی‌ریزد و هر بیننده خود را در متن کربلا، در صف یاران یا در خیل دشمن می‌بیند.

در میان آیین‌های نمایشی جهان، کمتر آیینی به‌اندازه تعزیه توانسته است چنین پیوندی میان تاریخ، ایمان، هنر و احساس برقرار کند. این نمایش سوگ، با استفاده از عناصر سنتی چون نغمه، لباس، رنگ و دیالوگ‌های موزون، روایتگر رشادت‌ها و مصیبت‌هایی است که وجدان تاریخی شیعه را زنده نگاه داشته است. تعزیه، تنها نمایش نیست؛ روایت زنده‌ای است از فرهنگ مقاومت، شهادت، فداکاری و حقیقت‌طلبی که در بستر تاریخ ایران و جهان تشیع ریشه دوانده است.

آغاز تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی را از زمان دیلمیان دانسته‌اند؛ اگرچه این آیین در دوره صفویه به شکل فعلی درآمد و در عصر قاجار به اوج شکوفایی خود رسید تا آنجا که دامنه آن از مرزهای ایران نیز فراتر رفت. نمایش تعزیه در سال ۱۳۸۹ هجری شمسی در فهرست آثار معنوی ایران در سازمان یونسکو به ثبت رسید. یکی از شیفتگان این نمایش سنتی، «الکساندر خوجکو» ایران‌شناس لهستانی و کنسول روسیه در ایران از سال ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۰ میلادی بود.

در اصطلاح تعزیه‌خوانی، به کارگردان «معین‌البکا»، به بازیگر «شبیه» و به تهیه‌کننده «بانی» گفته می‌شود. تعزیه در ادبیات مذهبی ایران، بر پایه فرهنگ عاشورا و رویدادهای تاریخی کربلا در سال ۶۱ هجری قمری شکل‌گرفته و با محوریت نبرد دلیرانه و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) تجلی‌یافته است. این نمایش آیینی به‌صورت تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، جلوه‌ای ویژه از نمایش مذهبی در فرهنگ ایران اسلامی محسوب می‌شود.

نشانه‌های اولیه تعزیه‌خوانی در دوره دیلمیان و پس‌ازآن در دوران آل‌بویه قابل‌مشاهده است؛ اگرچه شکل‌گیری تعزیه به‌صورت امروزی از دوره صفویه آغازشده و در دوره قاجار به اوج خود رسیده است. درباره شکل‌گیری و پیشینه تعزیه‌خوانی، دیدگاه‌های متفاوتی مطرح‌شده است. برخی، نخستین اشکال تعزیه و شبیه‌خوانی در نواحی شمال ایران را به زمان دیلمیان نسبت می‌دهند و معتقدند این شکل از نمایش مذهبی از طریق «موزیکانچیان» (سربازان نوازنده موسیقی)، سربازان، بازرگانان و زائران عتبات عالیات به این مناطق راه‌یافته و گسترش پیداکرده است.

بااین‌حال، پس از دیلمیان، تعزیه‌خوانی دچار افول شد تا آن‌که در زمان صفویان بار دیگر احیا شد. گفته می‌شود نسخه‌هایی از تعزیه که در دوران عضدالدوله دیلمی نوشته‌شده بودند، در کتابخانه‌ای در شهر مادرید نگهداری می‌شوند. بر پایه آرا و دیدگاه‌های متنوع پژوهشگران درباره تاریخ پیدایش و چگونگی شکل‌گیری و گسترش نمایش مذهبی تعزیه‌خوانی در سرزمین ایران، می‌توان چنین نتیجه گرفت که برخی از صاحب‌نظران، دوره صفویه و برخی دیگر دوره زندیه را زمان تجلی این هنر آیینی دانسته‌اند. همچنین تعزیه‌خوانی در دوران زندیه، در برخی از مناطق ایران به‌صورت اجرای ثابت در میدان‌ها و تکیه‌ها مرسوم بوده است.

اورنگ نارکی، نویسنده، کارگردان و تعزیه‌گردان گچسارانی در گفت‌وگو با «صبح زاگرس»، با تأکید بر نقش بی‌بدیل هنر تعزیه در تبیین مکتب عاشورا و مقابله با تهاجم فرهنگی، هنرهای آیینی را مهم‌ترین ابزار انتقال مفاهیم حماسه حسینی به نسل‌های آینده دانست.

وی در خصوص ضرورت تبیین مکتب عاشورا با استفاده از زبان هنر در جامعه گفت: معتقدم که باید آموزه‌های نهضت عاشورا در جامعه تبیین شود، چراکه قیام اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام در جهت جلوگیری از ظلم، تشکیل حکومت اسلامی و احیای امربه‌معروف و نهی از منکر بوده است.

وی بابیان اینکه استفاده از آموزه‌های عاشورایی و تبیین مکتب اباعبدالله علیه‌السلام در راستای ارتقای سطح فرهنگ دینی جامعه به‌عنوان یک ضرورت برشمرده می‌شود، افزود: دشمنان از مدت‌ها پیش برای جدایی جوانان از فرهنگ عاشورا دست‌به‌کار شده‌اند، درحالی‌که نظام سلطه با توطئه‌های مختلف به دنبال دوری نسل جوان از قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام هستند.

نارکی بیان کرد: نهضت عظیم حسینی دارای ابعاد مختلفی است که هر بُعد آن می‌تواند برای ما درس‌آموز، الهام‌بخش و عبرت آفرین باشد. اگرچه استکبارستیزی و مبارزه با ظلم از محورهای اصلی قیام امام حسین علیه‌السلام در کربلا بوده است، اما امربه‌معروف و نهی از منکر از اهداف قیام عاشورا برای مقابله با انحرافات عقیدتی، فکری و سیاسی حکومت فاسد اموی به شمار می‌رود.

این نویسنده گچسارانی با اشاره به اینکه هنر نقش بسیار مؤثری در فرهنگ محرم و عاشورایی دارد، تصریح کرد: امروزه با توجه به تهاجم فرهنگی دشمن، ضرورت دارد هنرمندان برای ترویج فرهنگ مقاومت و ایستادگی تلاش بیشتری داشته باشند و زبان هنر ساده‌ترین و تأثیرگذارترین راه برای ترویج فرهنگ عاشورا به نسل‌های جدید جامعه است؛ چراکه زبان هنر، زبان احساس است و به‌واسطه شعر، موسیقی، تصویرسازی و نمایش، بهتر می‌توان به ترویج فرهنگ عاشورا و ارزش‌های آن پرداخت.

کارگردان گچسارانی در بخش دیگری از سخنانش به نقش هنر تعزیه در نهادینه‌سازی فرهنگ عاشورا اشاره کرد و گفت: هنر اصیل تعزیه از گذشته تاکنون جزو هنرهای پرمخاطب بوده و همیشه رونق بسیاری داشته است، به آن جهت که از بطن مردم برخاسته و همواره نیز با حمایت مردم و هنرمندی آن‌ها برپاشده است.

وی در ادامه با اشاره به ویژگی‌های هنر اصیل تعزیه گفت: تعزیه یک نمایش موسیقایی است که با آمیختن این عنصر، به جامعیت مطلوب خود دست می‌یابد و می‌تواند مفاهیم ظریف خود را به نحو مطلوب منتقل کند. اهمیت موسیقی در بافت تعزیه را از دید زیباشناختی نباید نادیده گرفت، چون تعزیه بدون موسیقی به‌طور حتم از بار عاطفی کمتری برخوردار است، زیرا موسیقی عاملی مؤثر در ضبط‌وربط صحنه‌ها و تشریح و بیان حالت‌های خاص و عام است.

کارگردان و تعزیه‌گردان گچسارانی ادامه داد: بنابراین با موسیقی، تماشاگر به مفاهیمی از قبیل رزم، میدان جنگ، حزن خوانی، عوض شدن صحنه‌ها، رجزخوانی و حریف خوانی پی می‌برد. جدای از این موارد، تعزیه‌خوانان باید موسیقی را به‌صورت اصولی بدانند، چون آن‌ها باید در دستگاه‌های آواز ایرانی بخوانند تا بتوانند آن احساس ناب را در ذهن تماشاگران به وجود آورند.

وی ادامه داد: باید توجه داشت که نماد و نشانه‌های تعزیه در لباس و ابزار تجلی پیدا می‌کند و شخصیت‌ها بر مبنای جایگاه و اعتبار، از آن‌ها استفاده می‌کنند؛ درنتیجه به‌صورت یک کد و علامت غیر گفتاری در تفهیم بیشتر اجراها نیز به کار می‌رود.

نارکی افزود: رنگ‌ها معرف روحیات و کردار اشخاص تعزیه هستند و این ترکیب پرمعنی رنگ، از علم گرفته تا خیمه‌گاه و لباس‌ها وجود دارد که در برگزاری مراسم تعزیه، هر گروه رنگ و لباس خاصی دارد و بر اساس این کلیت است که شخصیت‌های منتسب به هر گروه (اولیا و اشقیا) از رنگ و لباس خاصی استفاده می‌کنند.

وی اضافه کرد: بنابراین «تعزیه‌گردان» یا «معین‌البکاء» ضمن اینکه نقش کارگردان را به تعابیر امروزی به عهده دارد، وظیفه‌ای فراتر از آن را نیز به دوش می‌کشد. او پخته‌ترین و آگاه‌ترین فرد در تعزیه است، به همه زیروبم‌های نه‌تنها اجرایی بلکه روحی و معنوی اثر و شرایط مکانی آن آگاه است.

کارگردان و تعزیه‌گردان گچسارانی ادامه داد: تعزیه‌گردان بعد از شروع تعزیه، در همه‌جا حضور دارد، حرکت بازیگران، نوازندگان و حتی تماشاگران را نیز تنظیم می‌کند، لوازم صحنه را جابه‌جا می‌کند و اشراف کامل بر روند تعزیه دارد.

وی گفت: بااین‌وجود نیز طبیعی است که تعزیه با محتوایی غنی و فرم و قالبی که در دنیا یگانه است، نه‌تنها باید از جایگاهی ویژه در فرهنگ نمایشی ما برخوردار باشد، بلکه به‌عنوان سمبل هنر نمایش ایرانی به جهانیان معرفی شود؛ چراکه عامل اعتقاد، مذهب و هنر در به وجود آمدن تعزیه بسیار تأثیر داشته است، لذا باید تعزیه را «هنر نمایش ایرانی» نام نهاد.

نارکی تصریح کرد: فاجعه کربلا و عدالت‌خواهی حضرت اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام، خود رقم زننده یک حرکت متفاوت می‌شود و حضور شخصیت سیدالشهدا علیه‌السلام، اصلی‌ترین عامل در شکل‌گیری تعزیه می‌گردد. تعزیه در کنار همه مشروعیت‌ها، ازآنجایی‌که روی مرز ظریف مذهب و هنر حرکت می‌کند، می‌بایست از آزمون فقه و فلسفه اسلامی عبور کند تا بتواند به‌عنوان یک هنر جامع نمایشی مذهبی موردپذیرش قرار گیرد.

نویسنده گچسارانی ادامه داد: عناصری که تعزیه را در خود جایگزین نموده‌اند، بی‌شمارند؛ ولی اساسی‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: دسته‌روی، سینه‌زنی، مقتل خوانی، روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی و شمایل گردانی. عناصر نمایشی تعزیه از دید محققین، به یک جریان هنری همانند طبیعت می‌ماند که از عناصر گوناگونی تشکیل‌شده است؛ عناصری که نبود هر یک از آن‌ها، هماهنگی لازم را از بین نمی‌برد، ولی ترکیب آن‌ها باهم، زیبایی و هماهنگی خاصی را به وجود می‌آورد. هرچند هر یک از این عناصر، تاریخ پیدایش جداگانه‌ای دارند، اما به شکل ماهرانه‌ای در کنار یکدیگر قرارگرفته‌اند.

در پایان، این کارگردان گچسارانی، هنر تعزیه را مهم‌ترین سنگر برای ترویج فرهنگ عاشورایی برشمرد و اظهار کرد: بخش مهمی از باور، آیین و آموزه‌های تبلور فرهنگ شیعی و عزاداری برای اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام را در هنر تعزیه می‌توان یافت و این همان رسالت زنده نگه‌داشتن عاشورا و انتقال صحیح آن به نسل‌های بعدی است، چراکه تعزیه‌خوانی از نزدیک با مردم در ارتباط بوده و به‌راحتی، همانند دیگر هنرهای چهره به چهره، تأثیر خود را می‌گذارد.

نارکی تصریح کرد: هنر تعزیه در شهرستان گچساران پس از پیروزی انقلاب اسلامی نمود پیدا کرد و هم‌اکنون ۹ گروه تعزیه در قالب هیئات مذهبی در سطح شهرستان، در مناسبت‌های مختلف مذهبی و فرهنگی فعالیت دارند.

تعزیه، این نمایش مذهبی ریشه‌دار و برخاسته از دل باورهای شیعی، در کهگیلویه و بویراحمد نه‌تنها بستری برای زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره شهدای کربلاست، بلکه ابزاری اثرگذار برای ترویج فرهنگ عاشورایی و انتقال مفاهیم عمیق ایثار، شجاعت و حقیقت‌طلبی به نسل‌های جوان به شمار می‌رود. برگزاری مراسم تعزیه‌خوانی، با روایت صحنه‌هایی از رشادت‌های امام حسین علیه‌السلام، حضرت ابوالفضل علیه‌السلام و حضرت علی‌اکبر علیه‌السلام، فرصتی برای آشنایی نوجوانان و جوانان با آموزه‌های مکتب عاشورا فراهم می‌آورد؛ آن‌هم در زمانی که زبان هنر، به‌عنوان ساده‌ترین و تأثیرگذارترین ابزار ارتباطی، می‌تواند پلی باشد میان میراث تاریخی عاشورا و نسل‌هایی که تشنه حقیقت، هویت و الگو هستند.

انتهای خبر/