سنج و دمام روایت شور محرم در گچساران

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «صبح زاگرس» عزاداری ماه محرم تنها مراسمی است که نه کهنه می‌شود و نه تکراری و هرساله به‌شدت برگزاری آن در میان مردم نیز افزوده می‌شود. اگرچه عزاداری در هرکجای ایران رنگ و بوی خاص خود را دارد و مردم بسته به آداب‌ورسوم و ویژگی‌های قومی خود عزاداری خاصی برپا می‌کنند، اما یکی از منحصربه‌فردترین این عزاداری‌ها در مناطق جنوبی ایران، عزاداری گچسارانی‌هاست.

سنت‌های عزاداری در گچساران گوناگون و متنوع هستند. مراسم‌ عزاداری ایام محرم در بام نفت ایران، از شیوه‌های مختلف برپایی دسته‌ها تا غذاها و نذری‌های مختلف، متفاوت است. یکی از جالب‌ترین این مراسم‌ها، سنت سنج و دمام‌زنی در این شهرستان است.

علامتی برای آغاز محرم

آیین دمام‌زنی در گچساران، مراسمی قدیمی است که در آن از سازهای دمام، سنج، اشکون، غمبر و بوق استفاده می‌شود. سنج و دمام، دو وسیله‌ای که همگان آن‌ها را به‌عنوان مهم‌ترین علامت محرم و عزاداری در این شهرستان می‌دانند، ابزاری هستند که شاید تاریخچه ورود آن‌ها به هیئت‌های عزاداری مردمان این دیار فاصله فراوانی با چند دهه اخیر نداشته باشد؛ اما اکنون تبدیل به علامت آغاز محرم و شروع عزاداری در هیئت‌ها شده‌اند.

در این آیین، برای جمع‌کردن عزاداران و سینه‌زنان، بعد از ذکر، روضه و زیارت‌نامه و پیش از آغاز سینه‌زنی، مراسم سنج و دمام از دیرباز تاکنون اجرا می‌شود. به‌طوری‌که هنگام نواختن سنج و دمام، در روحیه فرد شنونده حس عجیبی ایجاد می‌شود. معمولاً هر هیأت سینه‌زنی، تعدادی دمام داشته که در مراسم عزاداری به کار بسته می‌شود.

سازهایی از دل شور و سوگ

سنج، به‌عنوان یک آلت موسیقی کوبه‌ای، متشکل از دو کفه فلزی (عموماً از جنس فلز برنج ) است که با برخورد آن‌ها به یکدیگر، صدای خاص و نافذی تولید می‌کند. این ساز در ابعاد گوناگونی ساخته و مورداستفاده قرار می‌گیرد، اما سنجی که در مناطق جنوبی مورداستفاده قرار می‌گیرد، کوچک‌تر و به‌قاعده کف دست، یا شاید هم کمی بزرگ‌تر از آن باشد.

دمام نیز سازی کوبه‌ای است. البته اطلاق این نام به این نوع ساز، تنها مختص مناطق جنوبی ایران است؛ چیزی شبیه به طبل یا دُهُل. این ساز شامل یک بدنه استوانه‌ای است که در دو طرف آن، پوست حیوان کشیده شده و با استفاده از چوبی بر آن نواخته می‌شود. صدای برخاسته از آن، حاصل ارتعاش پوست کشیده شده بر دو سوی دمام است. نوازنده با چوب به یک‌طرف (بی‌نشان) می‌نوازد که صدایی بم دارد و با دست دیگر بر سوی دیگر (نشان‌دار) که صدایی زیر دارد، ضربه می‌زند.

تاریخچه آیین دمام‌زنی در گچساران

سنج و دمام‌زنی، مراسمی سنتی است که در ماه محرم و ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام، از گذشته تا حال، در هیئت‌های سینه‌زنی گچسارانی‌ها اجرا می‌شده‌ است. با آغاز جنگ تحمیلی و مهاجرت عده کثیری از هم‌وطنان آبادانی به گچساران، به‌نوعی پای این آیین قدیمی به این شهرستان نیز باز شد. از آن زمان تاکنون، هرساله در ماه محرم، شاهد برگزاری این نوع مراسم در گچساران هستیم.

در مراسم دمام‌زنی، تعدادی دمام می‌زنند و تعدادی با در دست داشتن سنج و بوق، دمام‌زنان را همراهی می‌کنند. دمام‌زنی از دوران گذشته تاکنون، علاوه بر مراسم سینه‌زنی ایام محرم، برای باخبر کردن مردم از ماه‌های محرم و صفر و نیز دعوت آن‌ها به روضه‌ها و مراسم‌های عزاداری اباعبدالله علیه‌السلام، به‌ویژه در نواحی جنوب غربی تا جنوب شرقی ایران، از گذشته دور رایج بوده است.

سنتی به قدمت تاریخ

ترکیب نواخته شدن سنج و دمام، از دیرباز در مناطق جنوبی ایران که البته قدمتی چند صد ساله دارد، در مراسم سوگواری مذهبی، به‌ویژه ایام محرم و صفر، متداول بوده است. این ترکیب، نوایی خاص و سوزناک ایجاد می‌کند که مراسم‌های عزاداری را منحصربه‌فرد می‌سازد.

معمولاً هم‌آوایی این دو ساز، بر اساس تناوب و تقدم و تأخری مشخص اجرا می‌شود. این نظم، نیازمند مکملی نیز هست؛ نواخته شدن بوق که درگذشته معمولاً از شاخ حیوانی ساخته می‌شده و صدایی صفیروار و حزن‌انگیز دارد. در باور عام، صدای بوق تداعی‌گر صوراسرافیل، رستاخیز و برانگیخته شدن مردگان است.

شور و شوقی در عاشقان حسینی

با این تفاسیر، در بسیاری از هیئت‌های سینه‌زنی گچسارانی‌ها، نوازندگی سنج و دمام در ایام سوگواری سیدالشهدا علیه‌السلام، حکایت از دردها و غم‌های فراوانی دارد؛ نواختن آن، شور و شوقی در عاشقان و شیفتگان حسینی ایجاد می‌کند و آن‌ها را برای سینه‌زنی و عزاداری آماده می‌سازد.

سنج، دمام و بوق (شیپور)، سه ساز اصلی این هم‌نوازی‌اند. بنا به باور بسیاری از کارشناسان آیینی، صدای طبل یادآور سم اسبان، صدای سنج نشانه برخورد شمشیرها و بوق نماد شیپور جنگ است. این صداها، به‌مثابه بازسازی صوتی میدان نبرد عاشورا، ذهن و دل شنونده را به صحنه کربلا می‌برد.

صف‌آرایی برای روایت حماسه

تعداد دمام‌زنان در گچساران متفاوت است؛ گاهی از ۷ نفر شروع می‌شود و تا دو برابر این عدد و حتی بیشتر نیز می‌رسد. این تعداد، بسته به توان و بضاعت حسینیه و دمام‌زنان متفاوت است. در این آیین، یک نفر به‌عنوان اشکون (دمام‌زن حرفه‌ای) در مرکز صف دمام‌زنان قرار می‌گیرد. دو نفر در سمت راست و چپ او، نقش غمبر را ایفا می‌کنند و باقی با آهنگی موزون همراه می‌شوند. سنج‌زنان نیز در میان دمام‌زنان جای می‌گیرند و با هم‌نوایی مشخص، صدای سنج و دمام را به گوش و دل‌های عزاداران حسینی می‌رسانند.

در گچساران، شروع دمام‌زنی با نواختن بوق یا همان شیپور مخصوص است و پس از لحظاتی که از نواختن سنج و دمام گذشت، بوق دوباره نواخته می‌شود. این روند تا پایان مراسم، با همین نظم ادامه دارد. مدت‌زمان آیین دمام‌زنی چیزی حدود ۲۰ تا ۴۰ دقیقه است؛ اما در پاره‌ای موارد مانند شب و ظهر عاشورا، این آیین چندین ساعت به طول می‌انجامد و با دسته‌های عزاداری در خیابان‌های اصلی شهر تا گلزار مطهر شهدا ادامه می‌یابد.

آیینی بر گرد گودال قتلگاه

بر اساس باور و فرهنگ عام مردم جنوب، به‌ویژه در روز عاشورا و برآمدن خورشید آن روز، دسته‌های سنج و دمام‌زن در کوی و برزن به راه می‌افتند و با نواختن هماهنگ و متناوب، فرارسیدن کارزار خیر و شر را اعلام می‌کنند. صدای سنج، همانند چکاچاک شمشیرها در آوردگاه نبرد تن‌به‌تن است؛ دمام‌زنی نیز، تداعی‌گر سم اسبان در میدان نبرد است.

در ادامه این آیین و پس از اقامه نماز ظهر عاشورا، سنج و دمام‌ها بر زمین نهاده می‌شوند. دسته‌های عزادار به دور دایره‌ای در حلقه‌های متحدالمرکز گرد می‌آیند و درحالی‌که دست چپ خود را بر کمر نفر مجاور حلقه کرده‌اند، با هر قدم به دور دایره می‌چرخند و بانوای مداح (دم)، با دست راست شروع به سینه‌زنی می‌کنند.

این آیین، بر اساس باور فرهنگ عام جنوب، نمادی از چرخیدن عزاداران بر گرد گودال قتلگاه است؛ جایی که کارزار پایان‌یافته، اسبان از نفس افتاده‌اند، دیگر صدای شمشیر نمی‌آید و تنها دسته عزاداران بر نعش بی‌سر امام در حال مویه و زاری‌اند. سکوت سنج و دمام، جای خود را به صدای سینه‌ها، اشک‌ها و آه‌های فروخورده می‌دهد؛ نغمه‌ای که قرن‌هاست خاموش نشده است.

طنین آیین عاشورایی از جنوب

آیین سنج و دمام‌زنی در گچساران، صرفاً یک آیین صوتی برای سوگواری نیست؛ بلکه سندی زنده بر تداوم فرهنگی، بازتولید هویت جمعی و استمرار آیینی عاشورا در کالبد اجتماعی جنوب ایران است. این آیین نه‌تنها بازنمایی تاریخی یک حماسه است، بلکه ابزار تربیت حسی و عاطفی نسل‌ها نیز بوده است.

دمام‌زنی، از منظر تحلیل گفتمان آیینی، در خدمت بازآفرینی صدای حماسه است: طبل، سم اسب‌ها؛ سنج، شمشیرها؛ و بوق، آوای رستاخیز. به‌بیان‌دیگر، این آیین، تجسم صوتی نبرد عاشورا در حافظه شنیداری و احساسی مردم جنوب است.

از منظر جامعه‌شناسی آیینی، این مراسم در گچساران، باوجود مهاجرتی که منشأ آن بوده، توانسته در بستر فرهنگ بومی نه‌تنها جذب که بازتعریف و بومی‌سازی شود؛ به‌گونه‌ای که امروز بخش جدایی‌ناپذیر از هویت مذهبی فرهنگی مردم گچساران است. هم‌نوازی بدنه اجتماعی حول باور مشترک در قالب این آیین، نوعی انسجام اجتماعی مبتنی بر مذهب و تاریخ مشترک ایجاد می‌کند.

در سطح بالاتر، می‌توان این آیین را یک بیدارباش اجتماعی تاریخی دانست؛ چراکه با هر نواختن سنج و دمام، صدایی در جان جامعه بلند می‌شود که یادآور ظلم‌ستیزی، ایمان، مقاومت و ایستادگی است. این آیین به زبان ناخودآگاه جمعی مردم می‌گوید: عاشورا هنوز تمام نشده است و هنوز فریاد عدالت‌خواهی امام حسین (ع) در سینه‌ها زنده است.

رسانه‌ای آیینی برای روایت تاریخ

درواقع، سنج و دمام، تنها ساز نیستند، بلکه رسانه‌ای آیینی هستند؛ رسانه‌ای بدون واژه که با طنین خود، نه‌تنها تاریخ را روایت، بلکه آن را زنده نگه می‌دارند. در جامعه‌ای که هنوز به مفاهیمی چون مقاومت، ایثار، وفاداری و ولایتمداری نیاز دارد، آیینی مانند سنج و دمام، نه‌فقط یک مراسم سنتی، بلکه ابزاری برای احیای مستمر وجدان تاریخی دینی جامعه شیعه است.

سنج و دمام‌زنی در گچساران، نماینده یک‌صدای تاریخی است؛ صدایی که از کوچه‌های جنوب برمی‌خیزد اما در گوش همه شیعیان جهان می‌پیچد؛ صدای زنگی که هرساله با آغاز محرم، قلب تاریخ را دوباره به تپش وا‌می‌دارد. این آیین، همان‌قدر که سنت است، مسئولیت نیز هست؛ مسئولیت زنده نگه‌داشتن پیام عاشورا در متن زندگی امروز.

انتهای خبر/