اصلاح الگوی کشت یا ورشکستگی آبی

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «صبح زاگرس» علیرضا رضایی نژاد در یادداشتی نوشت: در قلب تابستان سوزان فلات مرکزی ایران، نبردی خاموش و تعیین‌کننده جریان دارد. این نبرد نه با سلاح، که با قطره‌های آب و ریشه‌های گیاهان گره خورده است. کشاورزی، که همواره به عنوان ستون فقرات امنیت غذایی و اقتصادی ایران شناخته شده، امروز خود در محاصره بزرگ‌ترین چالش زیست‌محیطی کشور قرار گرفته است: بحران آب. در اینجا قصد داریم به بررسی عمق این چالش و راهکارهای نوین مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی بپردازیم، بخشی که بیش از ۹۰ درصد از آب شیرین کشور را به خود اختصاص داده و موتور محرکه هرگونه تغییر مثبت در این عرصه است.

وضعیت موجود را می‌توان یک بحران چندبعدی توصیف کرد، آمارهای مراکز پژوهشی هشداردهنده هستند، سال‌ها برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، میراثی تلخ از چاه‌های خشکیده و دشت‌های ممنوعه بر جای گذاشته است، پدیده فرونشست زمین، این زخم نامرئی اما عمیق، همچون طاعونی خاموش دشت‌های حاصلخیز کشور را می‌بلعد و توان تولیدی خاک را برای نسل‌های آینده به نابودی می‌کشاند.

ریشه این بحران را باید در الگوی کشت سنتی و نامتناسب با اقلیم جستجو کرد، تداوم کشت محصولات پرآب‌بری مانند برنج، ذرت و هندوانه در مناطقی که با کم‌آبی مزمن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، نه‌تنها به منابع آبی فشار می‌آورد، بلکه از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه نیست، چرا که قیمت تمام‌شده آب در این محصولات بسیار بیشتر از ارزش اقتصادی آن‌هاست.

 بزرگ‌ترین منبع هدررفت آب نیز به روش‌های آبیاری منسوخ بازمی‌گردد، آبیاری غرقابی یا سنتی، که هنوز هم در بخش عمده‌ای از اراضی کشاورزی ایران رایج است، راندمانی در حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد دارد. با این کار که بیش از نیمی از آب ارزشمند در میانه راه تبخیر می‌شود یا به دلیل نفوذ عمقی، به آب‌های شور زیرزمینی می‌پیوندد و برای همیشه از دسترس خارج می‌شود.

اما در میان این تاریکی، راه‌هایی هم وجود دارد، راهکارهای عملی برای گذار از این بحران در دسترس هستند، تحول در روش‌های آبیاری در صدر این راهکارها قرار دارد. خوشبختانه فناوری‌های نوین به کمک کشاورزی ایران آمده‌اند. روش آبیاری قطره‌ای، که در آن آب به صورت مستقیم و با فشار کم به پای هر گیاه می‌رسد، می‌تواند راندمان را به ۸۵ تا ۹۵ درصد برساند و انقلابی در صرفه‌جویی آب محسوب می‌شود.

همچنین، آبیاری تحت فشار (بارانی) برای کشت‌زارهای وسیع و محصولاتی مانند گندم و جو مناسب است و می‌تواند راندمان را تا ۷۰ درصد افزایش دهد. دولت با اجرای طرح‌های حمایتی و پرداخت یارانه برای نصب این سیستم‌ها، سعی در تسریع این تحول دارد، اگرچه سرعت اجرای این طرح‌ها هنوز با عمق بحران همخوانی کامل ندارد.

بازنگری اساسی در الگوی کشت، دیگر راه نجات است؛ کارشناسان بر این باورند که نجات کشاورزی ایران در گرو تغییر الگوی کشت بر اساس مزیت نسبی هر منطقه است. این به معنای کاهش کشت محصولات پرآب‌بر و جایگزینی آن با گونه‌های کم‌آب‌طلب و مقاوم به خشکی، مانند زعفران، پسته، بادام و گیاهان دارویی است. توسعه کشت گلخانه‌ای نیز به دلیل کنترل دقیق شرایط محیطی و کاهش شدید تبخیر و تعرق، یکی از راهکارهای کلیدی برای تولید بیشتر با مصرف آب کمتر به شمار می‌رود.

در کنار این راهکارهای فنی، نقش آموزش و توانمندسازی کشاورزان را نمی‌توان نادیده گرفت؛ بسیاری از کشاورزان به دلایل اقتصادی یا فرهنگی، نسبت به تغییر روش‌های سنتی خود مقاومت نشان می‌دهند. اجرای برنامه‌های ترویجی مؤثر، نمایش نتایج ملموس روش‌های نوین در مزارع الگویی، و ایجاد تشکل‌های آب‌بران برای مدیریت مشارکتی و عادلانه منابع آب محلی، از ضروریات این تحول است. کشاورز باید بداند که تغییر نه تنها به نفع جامعه، که به نفع خود او و آینده فرزندانش است.

در پایان باید گفت که مدیریت مصرف آب در کشاورزی تنها یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای بقای ایران است. این مسیر دشوار نیازمند عزمی ملی، سرمایه‌گذاری هوشمند، و همکاری همه جانبه بین دولت، پژوهشگران، و کشاورزان است. آینده امنیت غذایی و پایداری زیست‌محیطی ایران به تصمیمات امروز ما در مواجهه با این چالش عظیم گره خورده است. زمان عمل اکنون است، پیش از آن که آخرین قطره‌ها نیز به تاریخ بپیوندند.