به گزارش پایگاه خبری تحلیلی  «صبح زاگرس » عزاداری ماه محرم تنها مراسمی است که نه کهنه می‌شود و نه تکراری و هرساله به‌شدت برگزاری آن میان مردم نیز افزوده می‌شود، اگرچه عزاداری در هرکجای ایران رنگ و بوی خاصی دارد و مردم بسته به آداب‌ورسوم و ویژگی‌های قومی خود عزاداری خاصی برپا می‌کنند؛ اما یکی از منحصر‌به‌فردترین این عزاداری‌ها در مناطق جنوبی ایران، عزاداری گچسارانی‌ها است. سنت‌های عزاداری در گچساران گوناگون و متنوع هستند، مراسم‌ عزاداری ایام محرم در بام نفت ایران از شیوه‌های مختلف برپایی دسته‌ها تا غذاها و نذری‌های مختلف، متفاوت است و یکی از جالب‌ترین این مراسم‌ها، سنت سنج و دمام‌زنی در این شهرستان است.

علامتی برای آغاز محرم

آیین دمام‌زنی در گچساران مراسمی قدیمی است که در آن از سازهای دمام، سنج، اشکون، غمبر و بوق استفاده می‌شود. سنج و دمام دو وسیله‌ای که همگان آن‌ها را به‌عنوان مهم‌ترین علامت محرم و عزاداری در این شهرستان می‌دانند، دو وسیله‌ای که شاید تاریخچه ورود آن‌ها به هیأت های عزاداری مردمان این دیار فاصله فراوانی با چند دهه اخیر نداشته باشد اما اکنون تبدیل به علامت آغاز محرم و شروع عزاداری در هیأت ها شده است. باید توجه کرد در این آیین برای جمع‌کردن عزاداران و سینه‌زنان بعد از ذکر، روضه و زیارت‌نامه و قبل از سینه‌زنی مراسم سنج و دمام از دیرباز تاکنون اجرا می‌شود به‌طوری‌که  هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه فرد شنونده حس عجیبی ایجاد می‌شود و معمولاً هر هیأت سینه‌زنی تعدادی دمام داشته که در مراسم عزاداری به کار بسته می‌شود.

سنج به‌عنوان یک آلت موسیقی و از زمره آلات موسیقی کوبه‌ای هستند، تشکیل‌شده از دو کفه فلزی  عموماً از جنس برنج  که با برخورد آن‌ها به یکدیگر صدای خاصی تولید می‌شود، این ساز در ابعاد گوناگونی ساخته و مورداستفاده قرار می‌گیرد اما سنجی که در مناطق جنوبی مورداستفاده قرار می‌گیرد کوچک‌تر و به‌قاعده کف دست و شاید هم بزرگ‌تر از آن باشد. دمام نیز ساز موسیقی کوبه‌ای است که البته اطلاق این نام به این نوع ساز تنها مختص به مناطق جنوبی ایران است، چیزی شبیه به طبل و یا دُهُل که به این معنی شامل یک سازه استوانه‌ای است که در دو طرف آن پوست حیوان کشیده شده است و با استفاده از چوبی بر آن نواخته می‌شود که صدای برخاسته از آن حاصل ارتعاش پوست کشیده شده بر آن است.

تاریخچه آیین دمام‌زنی در گچساران

سنج و دمام‌زنی مراسمی است سنتی که در ماه محرم و ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین علیه‌السلام از گذشته تا حال در هیأت های سینه‌زنی گچسارانی‌ها اجرا می‌شده‌ است که با آغاز جنگ تحمیلی و مهاجرت عده کثیری از هم‌وطنان آبادانی به گچساران به‌نوعی پای این آیین قدیمی به این شهرستان هم باز شد و هرساله در ماه محرم شاهد برگزاری این نوع مراسمات در این شهرستان هستیم. در مراسم دمام‌زنی تعدادی دمام می‌زنند و تعدادی با در دست داشتن سنج و بوق، دمام زنان را همراهی می‌کنند، دمام‌زنی از دوران گذشته تاکنون علاوه بر مراسمات سینه‌زنی ایام محرم، برای باخبر کردن مردم از ماه‌های محرم و صفر و نیز دعوت آن‌ها به روضه‌ها و مراسمات عزاداری اباعبدالله علیه اسلام به‌ویژه در نواحی جنوب غربی تا جنوب شرقی ایران از گذشته دور رواج داشته است.

بااین‌حال ترکیب نواخته شدن این دو ساز از دیرباز در مناطق جنوبی ایران که البته قدمتی چند هزارساله دارد، در مراسم سوگواری مذهبی و از همه مهم‌تر مراسم سوگواری ایام محرم و صفر متداول بوده و نوای خاصی و سوزناکی را تولید می‌کند که آن را در جریان برگزاری مراسم‌های عزاداری منحصربه‌فرد کرده است. معمولاً هم‌آوایی این دو ساز بر اساس تناوبی و تقدم و تأخری که دارند نیاز به مکملی نیز دارد و آن نواخته شدن بوقی است که در قدیم معمولاً از شاخ حیوانی تشکیل‌شده و صدایی صفیر گونه و حزن‌انگیز دارد که البته در باور عام تداعی‌گر صوراسرافیل و رستاخیز و روزگار برانگیخته شدن است.

شور و شوقی در عاشقان حسینی 

با این تفاسیر در بسیاری از هیأت های سینه‌زنی گچسارانی‌ها نوازندگی سنج و دمام در ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین علیه‌السلام حکایت از دردها و غم‌های فراوانی دارد که نواختن آن شور و شوقی در عاشقان و شیفتگان حسینی به وجود می‌آورد که آن‌ها را برای سینه‌زنی و عزاداری آماده می‌کند. سنج و دمام و بوق (شیپور) هر سه از سازهای تشکیل‌دهنده این هم‌نوازی است و به گفته بسیاری از کارشناسان این عرصه صدای طبل، صدای سم اسبان؛ صدای سنج، صدای به هم خوردن شمشیرها و صدای بوق به معنای شیپور جنگ را برای مخاطب تداعی می‌کند.

باید توجه کرد تعداد دمام زنان در گچساران متفاوت است، گاهی از 7 نفر شروع و تا دو برابر این عدد و نیز بیشتر هم می‌رسد و می‌توان گفت که  تعداد دمام زنان بستگی به توان و بضاعت حسینیه و دمام زنان دارد. در این آیین یک نفر به‌عنوان اشکون (دمام زن حرفه‌ای) در مرکز صف دمام زنان می‌ایستد و بقیه نفرات در دو طرفش قرار می‌گیرند، دو نفر در سمت راست و چپ اشکون وظیفه «غمبر» را ایفا می‌نمایند و مابقی با آهنگی موزون با آنان همراهی می‌کنند. در این آیین نیز سنج‌زنان در لابه‌لای دمام زنان قرارگرفته و بر اساس یک همنوایی مشخص صدای سنج و دمام را به گوش و دل‌های عزاداران حسینی می‌رساندند. در گچساران، شروع دمام‌زنی با نواختن بوق یا همان شیپور مخصوص بوده و پس از لحظاتی که از نواختن سنج و دمام گذشت مجدداً بوق به صدا درمی‌آید و این وضع تا پایان مراسم به همین نحو ادامه دارد.

مراسم دمام‌زنی در گچساران چیزی حدود 20 تا 40 دقیقه به طول می‌انجامد و در پاره‌ای موارد مثل شب و ظهر عاشورا، این آیین به چند ساعت در مسافت‌های طولانی و همراه با دسته‌های عزاداری در خیابان‌های اصلی شهر تا گلزار مطهر شهدای این شهرستان به طول می‌انجامد. بر اساس آنچه در باور و فرهنگ عام خطه‌های جنوبی ایران در فلسفه به‌کارگیری و نواخته شدن سنج و دمام زبانزد است اینکه به‌ویژه در روز عاشورا و با برآمدن خورشید آن روز، دسته‌ها سنج و دمام زن در کوی و برزن به راه افتاده و با نواختن هماهنگ و متناوب این دو ساز، فرارسیدن کارزار و تقابل میان خیر و شر را خبر می‌دهند.

نواختن سنج که همان‌طور که گفته شدن صدای ناشی از برخورد دو کفه فلزی است به‌مثابه چکاچاک شمشیرها در آوردگاه نبردی تن‌به‌تن است و دمام‌زنی نیز که صدایی بم را تولید می‌کند، تداعی‌گر صدای سم اسبان در بحبوحه این کارزار است. دمام، سازی است کوبه‌ای که نوازنده آن با چوبی از جنس شاخه‌های درخت  نخل بر روی آن می‌نوازد. این چوب با اندازه‌ای حدود چهل سانتی‌متر باید هنگام نوازندگی در دست راست نوازنده باشد و بر آن‌طرف از دمام نواخته شود که بدون علامت است؛ نوازنده همچنین با دست دیگر خود (بدون چوب) بر آن‌سوی دمام (که نشان‌دار است) می‌نوازد. اصولاً طرف نشان‌دار صدای زیرتر و طرف بی‌نشان صدای بم‌تری دارد.

آیین سنج و دمام‌زنی در روز عاشورا

بر این اساس، آیین سنج و دمام‌زنی در روز عاشورا تا اذان ظهر و اقامه نماز و با همراهی دسته‌ها عزادار ادامه پیدا می‌کند که پس از اقامه نماز به تأسی از نماز ظهر عاشورای امام حسین (ع)، سنج و دمام ها بر زمین گذاشته‌شده و دسته‌ها عزادار به دور دایره‌ای در حلقه‌های متحد‌المرکز، گردآمده و درحالی‌که دست چپ خود را برگرد کمر نفر مجاور خود حلقه شده‌اند  با هر قدم به دور دایره چرخ زده و بانوای مداح و اصطلاحاً دمی که او می‌گیرد، با دست راست شروع به سینه‌زنی می‌کنند. 

آن چیزی که بر اساس یک باور عام و فرهنگ عمومی در مورد برگزاری این آئین بیان‌شده است اینکه، دسته سینه‌زنی که دایره‌وار در حال چرخ زدن به عزاداری مشغول‌اند در حقیقت برگرد گودال قتلگاه امام حسین علیه اسلام مشغول به این کار هستند، به تعبیر دیگر کارزار تمام‌شده و اسبان از نفس افتاده‌اند و دیگر صدای برخورد شمشیرها نمی‌آید، همچنان که دیگر سنج و دمامی در کار نیست و این دسته عزادار بر نعش بی‌سر افتاده در گودال قتلگاهی که به گرد آن حلقه‌زده‌اند در حال مویه و زاری هستند.

انتهای خبر/